Isabelle Rivière (1889-1971) lijkt een soort schrijversweduwe in het kwadraat. Ze was de zus van de wereldberoemde schrijver Alain-Fournier en de echtgenote van de in Frankrijk bekende letterkundige Jacques Rivière, overleden in 1925. Najaar 1950 ging Hans Warren – geïnteresseerd in alles wat te maken had met Alain-Fournier, dus zeker in de vrouw aan wie Le Grand Meaulnes was opgedragen – bij haar logeren in Dourgne, een dorp in het Zuid-Franse departement Tarn. Hij onderhield al een jaar of vijf per post contact met haar, hij ontving vrome wensen van haar voor de feestdagen, boeken met opdracht, steevast met ‘pax’ en een kruisje erbij. Er valt van alles over Isabelle Rivière te zeggen, maar ze was een schrijfster van betekenis, onder meer vanwege Le Bouquet de Roses Rouges, een voor het eerst in 1935 verschenen boek. Volgens een bespreking in de Boekenschouw van de ‘geautoriseerde’, maar anonieme Nederlandse vertaling ging het om ‘de liefde- en levensroman van Jacques Rivière en van de schrijfster zelf’. Zonder moeite kun je Agathe, haar broer Sylvain, en haar man Michel herkennen. Vandaar dat ze in het in 1948 aan Hans Warren geschonken exemplaar heeft geschreven: ‘afin qu’il connaître un peu mieux encore ses amis’. Isabelle Rivière gaf op omstreden wijze het nagelaten werk van haar echtgenoot uit, ze zou dat met een Rooms-katholieke saus hebben overgoten. Maar ze sloeg terug in een eveneens in het Nederlands vertaald boekje, Op het spoor van God, verschenen in een reeks met de al even veelzeggende titel Bekeerlingen uit de twintigste eeuw. Volgens de schrijfster ‘hebben de godsdiensthaters – Gide vooral – geen moeite gespaard om het gerucht te verspreiden, dat Jacques Rivière uiteindelijk zijn geloof heeft verloochend’. Niet waar volgens haar, hij zou ‘tot de laatste dagen van zijn leven’ zijn blikken steeds ‘naar God’ hebben gericht, ‘de Vader en de Redder’. In deze sferen belandt Hans Warren in Dourgne. Hij speelt het spel mee, niet uit overtuiging maar blijkbaar overtuigend genoeg: er komen ook later nog zendingen uit Dourgne, zoals begin 1953 het boek Comme votre Père céleste. Die titel is aan Mattheus 5:48 ontleend, ‘Jullie moeten dus volmaakt worden, zoals jullie hemelse vader volmaakt is’. Nu Hans Warren is getrouwd, richt Isabelle Rivière de opdracht aan ‘Mr. et Mme. Hans Warren, avec mes meilleurs voeux pour que Dieu leur donne une belle et heureuse année 1953’. De lezer van het Geheim dagboek over deze periode zal betwijfelen of de oproep tot vrome volmaaktheid aan Mme., laat staan aan Mr. Warren was besteed.

MARIO MOLEGRAAF

Hans Warren kreeg zelden een literaire prijs, en hij deelde zelden literaire prijzen uit. Maar in 1989 zat hij in de jury van de spraakmakende AKO-prijs die zeer tot zijn voldoening naar de hem onbekende Vlaamse schrijfster Brigitte Raskin ging voor haar prachtige boek Het koekoeksjong. Zij wordt in zijn dagboek voor het eerst vermeld op 19 december 1988, maar ze duikt pas op 19 mei 1989 in levenden lijve op, uitgerekend tijdens de prijsuitreiking, of eigenlijk het voorafgaande diner in Amsterdam: ‘M. en ik deelden een tafel met onder meer Brigitte Raskin en Hans van Mierlo. Ik heb veel met haar gepraat, het was moeilijk niets te verklappen’. Het is tegenwoordig stil rond Brigitte Raskin, op 25 juli wordt ze 73 jaar. Ze verdween ook, zoals die dingen soms gaan, uit mijn bestaan. Maar ze is beslist niet alleen de vrouw van dat ene werk, ze schreef nog een aantal minstens even geslaagde boeken. Bijvoorbeeld De maagd van Antwerpen, allesbehalve autobiografisch, in 1992 een Vlaams ‘actieboek’ en daarom in Nederland nauwelijks bekend. Het onderwerp is een vrolijke optocht uit 1902 die door een brand in een ramp ontaardde. ‘Zo’n soort verhaal waar zij het geheime recept van heeft: kille archiefstukken wordt warm leven ingeblazen,’ recenseerde Hans Warren. Op de correspondentiekaarten uit maart en april 1992 kondigde de schrijfster, die we een beetje redactionele hulp hadden geboden, haar Maagd enthousiast als altijd aan. ‘Zij wordt vast een vriendin,’ voorspelde Hans Warren in mei 1989 terecht. In mijn gedachten is zij, de schrijfster van De maagd van Antwerpen, Het koekoeksjong en zoveel meer, gewoon een vriendin gebleven.

MARIO MOLEGRAAF

Hans Warren woont nog nabij Parijs, maar de Parijse jaren zijn voorbij. Hij jaagt niet meer op uitheemse jongens, maar op inheemse vogels. Zomer 1957 verhuist de familie Warren vanuit Lozère naar Kloetinge, maar de schrijver is al eerder huisman geworden, met de bijbehorende hobby, vogels houden. Wilde vogels in een kooitje, een ongemakkelijke historie. Maar vogelliefhebber Hans Warren heeft het dus gedaan. Zijn journaal uit deze periode getuigt ervan, maar ook dit bijzondere en bijzonder broze boekje, uit de reeks Encyclopédie-Roret, L’éleveur d’oiseaux ou art de l’oiselier. Een ‘oiselier’ is iemand die vogels fokt en verkoopt. Dit boek gaat dus over vogels, maar dan het houden van vogels, en volgens de auteur Georges Schmitt, ‘amateur’, lenen ongeveer alle vogels zich daarvoor. Het verbazend praktische naslagwerk verscheen voor het eerst in 1884. De nieuwe editie, waarvan Hans Warren dit exemplaar aanschafte op 22 februari 1957, dateert uit 1914. Het boek is niet voorzien van zijn bekende stempel, wel schreef hij de datum van aankoop achterin. In zijn dagboek gaat hij op 31 mei 1957 op de aanwinst in en citeert hij uitgebreid het onwaarschijnlijke maar wáre nachtegalenverhaal van bladzijde 166. Huisman Hans haalde zo’n beroemde zanger in huis. Lozère, tenminste de omgeving van ‘zijn’ Avenue de Bellevue, te bereiken via een straat met nog zo’n veelbelovende naam, de Avenue de Beauséjour, was (en misschien is) een nachtegalenstreek. Veel later meldde de nachtegaal zich regelmatig in het hegje aan het Pijkeswegje. Ik prijs me gelukkig in een gebied te wonen met op redelijke afstand nachtegalengarantie. De nachtegaal in huize Warren kreeg al snel weer de vrijheid, niet uit mededogen maar omdat de prachtige zang al snel niet te harden herrie bleek. Een tip die Georges Schmitt, ‘amateur’, ons onthoudt.

MARIO MOLEGRAAF

Een boek schrijven, haast iedereen kan het. Maar een boek waarin een opdracht aan jou staat gedrukt, dat is bijzonder. De overtreffende trap is zo’n opdracht in een Grieks boek. Maar het staat er wel degelijk, op pagina 7 van dit boek uit 2003, in echt Grieks: ‘Aan mijn vrienden uit Goes, Hans Warren en Mario Molegraaf’. Het gaat om de vertaling van een vijf jaar eerder in het Nederlands verschenen werk, Een glanzende fiets door Andriëtte M. Stathi-Schoorel. Met in één exemplaar ervan behalve de gedrukte ook nog een geschreven opdracht. Het boek bevat gesprekken met Griekse auteurs en liefhebbers van Griekse literatuur, onder wie ook – het zal geen verrassing meer zijn – Hans Warren en ondergetekende. Andriëtte Schoorel werd in 1941 geboren in Soerabaja, na een studie Engels vertrok ze naar Griekenland, waar ze Lefteris Stathis ontmoette, met wie ze in 1970 trouwde. Eind 2003 overleed ze in haar woonplaats Athene. Haar eerste bezoek aan ons was in november 1989. Precies twaalf jaar later, een maand voor Hans’ dood, kwam ze voor het laatst naar haar vrienden in Goes. Ik was om een boodschap toen ze arriveerde. Hans sprak tot ik terugkeerde met haar ‘over Plethon, de geleerde uit Mistras, het laatste bolwerk van de Byzantijnse cultuur’, naar zijn zeggen ‘het fijnste deel van haar bezoek’. Met wie zou je verder over dit onderwerp kunnen spreken? Hans Warren concludeert in zijn dagboek: ‘Ik sta er altijd weer verbaasd over dat deze kleine en onopvallend ogende vrouw zo’n diepgaande kennis van allerlei zaken heeft’. Ik zal me haar altijd herinneren, vanwege haar bezoeken en haar boeken, Andriëtte M. Stathi-Schoorel.

MARIO MOLEGRAAF